معمای نان و امنیت؛ چگونه پوتین در حال بازگشت به سوریه پسا اسد است؟

در ۳۱ ژوئیه، وزیر امور خارجه سوریه، اسعد الشیبانی، برای دیدار با همتای روس خود، سرگئی لاوروف، و رئیس‌جمهور ولادیمیر پوتین به روسیه سفر کرد. این سفر الشیبانی به مسکو نخستین دیدار او پس از برکناری بشار اسد، رئیس‌جمهور همسو با روسیه، در دسامبر ۲۰۲۴ بود.

با وجود تداوم خاطره‌های تلخ از حملات هوایی روسیه علیه مناطق غیرنظامی سوریه و سال‌ها برچسب‌زدن روسیه به گروه هیات تحریر الشام  به‌عنوان یک سازمان تروریستی، لحن گفت‌وگوی الشیبانی با مقامات روسی دوستانه بود. او بر تمایل سوریه برای داشتن روسیه «در کنارمان» تأکید کرد و لاوروف نیز از «دوستی دیرینه» روسیه با مردم سوریه تمجید کرد.

هرچند سفر الشیبانی به مسکو احتمالاً باعث گسترش چشمگیر همکاری‌های روسیه و سوریه نخواهد شد، اما بر ادامه این شراکت پس از تغییر رژیم تأکید دارد. سوریه، روسیه را به‌عنوان شریکی ارزشمند برای موازنه در برابر کشورهای غربی می‌بیند و زنجیره‌های تأمین انرژی و کشاورزی روسیه را مهم می‌داند. همچنین دمشق خواهان دریافت کمک امنیتی از مسکو در برابر اسرائیل است. روسیه تمایل محدودی به یاری سوریه در این زمینه دارد، اما همبستگی با دمشق را شرط لازم برای حفظ پایگاه‌های نظامی‌اش در سواحل سوریه می‌داند.

ماندگاری شراکت روسیه پس از اسد

در روزهای پس از سقوط اسد، حال و هوای یأس در مسکو حاکم بود. در ۸ دسامبر، خبرگزاری دولتی روسیه ریا نووستی نوشت: «هر طور نگاه کنید، اوضاع در سوریه نه تنها بد، بلکه صراحتاً فاجعه‌بار است». این برداشت نیز رواج داشت که ترکیه توانسته روسیه را در منطقه‌ای حیاتی از خاورمیانه دور بزند. پوشش رسانه‌ای درباره «پیش‌گویی» ولادیمیر ژیرینوفسکی، رهبر درگذشته حزب لیبرال دموکرات ملی‌گرای روسیه، مبنی بر سقوط اسد به‌دنبال مداخله ترکیه، به‌طور گسترده منتشر شد.

با وجود این چشم‌انداز تیره، دیپلمات‌های روس به‌طور پنهانی کوشیدند با مقامات جدید سوریه به تفاهم برسند. تنها چند ساعت پس از سقوط اسد، دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، اعلام کرد که روسیه در حال گفت‌وگو با هیات تحریر الشام درباره حفظ پایگاه‌هایش است. این مذاکرات به‌راحتی پیش نرفت. عبیده عرناوت، سخنگوی منصوب این گروه برای دولت جدید سوریه، از روسیه خواست تا درباره حضور نظامی‌اش در سوریه «تجدیدنظر» کند.

روسیه واکنشی دوپهلو نشان داد: بخشی از زیرساخت‌های کلیدی نظامی خود را از پایگاه دریایی طرطوس و پایگاه هوایی حمیمیم خارج کرد، اما این پایگاه‌ها را همچنان فعال نگه داشت. مسکو روی این حساب باز کرد که تداوم تحریم‌های غرب علیه سوریه و نارضایتی از برخورد سخت اچ‌تی‌سی با اقلیت‌های قومی، نهایتاً به گرمی دوباره روابط مسکو-دمشق خواهد انجامید. این فرض درست از آب درآمد. در اواخر دسامبر ۲۰۲۴، رهبر جدید سوریه، احمد الشرع، روسیه را «کشوری مهم» خواند و اعلام کرد: «ما نمی‌خواهیم روسیه به شکلی از سوریه خارج شود که رابطه‌اش با کشور ما تضعیف شود».

خطابه‌های الشرع باعث شد که میخائیل بوگدانوف، معاون وزیر خارجه روسیه، در ژانویه ۲۰۲۵ به سوریه سفر کند تا درباره آینده پایگاه‌های روسیه در این کشور گفت‌وگو کند. سفر بوگدانوف تحت‌الشعاع رد درخواست الشرع برای استرداد بشار اسد از سوی روسیه قرار گرفت، اما پایه‌ای برای نزدیکی جدی‌تر گذاشت. در ۱۲ فوریه، پوتین برای نخستین بار با الشرع تماس گرفت و حمایت خود از رهبری جدید سوریه را اعلام کرد.

در آوریل ۲۰۲۵، الشرع بر وابستگی تاریخی سوریه به روسیه در زمینه تأمین سلاح و نیروگاه‌ها به‌عنوان عاملی حیاتی در روابط دوجانبه تأکید کرد.

محکومیت شدید وزارت خارجه روسیه از «استفاده خودسرانه از زور توسط اسرائیل در سوریه» پس از حملات جولای ۲۰۲۵ به دمشق، نیز به بهبود روابط دوجانبه کمک کرد و زمینه را برای سفر الشیبانی به مسکو فراهم ساخت.

پیگیری روسیه برای فرصت‌های اقتصادی در سوریه پس از اسد

هرچند شرکت‌های روسی پیش از سقوط اسد فرصت‌های بازسازی گسترده‌ای را در سوریه بررسی کرده بودند، اما پس از برکناری او، روابط اقتصادی دو کشور عملاً متوقف شد. در ۱۳ دسامبر، صادرات غلات روسیه به سوریه به دلیل تأخیر در پرداخت‌ها متوقف شد و دو کشتی حامل گندم روسی در بنادر سوریه پهلو نگرفتند. روسیه همچنین جایگزینی برای توقف همزمان ارسال نفت ایران به بندر بانیاس سوریه فراهم نکرد.

میراث جنگ داخلی سوریه پس از ۲۰۱۱ همچنان حضور اقتصادی روسیه را محدود می‌کند. بسام بربندی، دیپلمات سابق سوری و بنیان‌گذار سازمان مردم خواستار تغییرند، به العربی الجدید گفت: «مردم سوریه می‌خواهند روسیه غرامت بپردازد، در حالی که روسیه می‌خواهد دولت جدید سوریه بدهی‌های دوران اسد را تسویه کند».

با وجود این موانع منفی، نشانه‌هایی تازه از بازگشت اقتصادی روسیه به سوریه دیده شده است. در ۲۰ آوریل، یک کشتی حامل ۶۶۰۰ تُن گندم روسی به منطقه ساحلی لاذقیه رسید. هرچند این محموله فقط بخش کوچکی از کمبود ۲.۵ تا ۲.۷ میلیون تنی گندم ناشی از خشکسالی سوریه را جبران می‌کرد، اما از نظر نمادین اهمیت داشت.

در ۱۳ مارس، ویتالی کووال، وزیر کشاورزی اوکراین، اعلام کرد که ۳۸۵۰ تُن آرد به سوریه ارسال شده است و گفت این مقدار غذای ۶۰ هزار سوری را برای شش ماه تأمین خواهد کرد. در حالی که ولودیمیر زلنسکی می‌خواهد از دیپلماسی کشاورزی به‌عنوان پلی برای گسترش همکاری‌های سوریه-اوکراین استفاده کند، روسیه با صادرات گندم تلاش کرد از کی‌یف پیشی بگیرد.

روسیه همچنین نقشی در کاهش بحران انرژی سوریه ایفا می‌کند. در ۲۳ فوریه، نفتکش Proxima با پرچم باربادوس که تحت تحریم بود، از آب‌های روسیه حرکت کرد و مقصد ثبت‌شده خود را به‌طور ناگهانی از مرسین ترکیه به بندر بانیاس سوریه تغییر داد. این محموله نفتی پنهانی با عرضه نفت خام قطبی روسیه در محموله‌های ۱۰۰ هزار تنی دنبال شد. این نفت خام نقش حیاتی در راه‌اندازی پالایشگاه‌های سوریه ایفا می‌کند.

برداشته‌ شدن تحریم‌های غرب بعید است همکاری اقتصادی تازه سوریه و روسیه را از بین ببرد. نیکیتا سماگین، کارشناس مقیم باکو در سیاست خارجی روسیه در خاورمیانه، به العربی الجدید  گفت که الشرع نگران است غرب به دلیل سرکوب اقلیت‌های قومی در سوریه، دوباره تحریم‌ها را اعمال کند. سماگین معتقد است که بی‌توجهی روسیه به این مسائل باعث خواهد شد که همچنان به‌عنوان شریک برای سوریه باقی بماند.

چشم‌انداز شراکت امنیتی روسیه با سوریه

فارغ از حفظ روابط اقتصادی مقطعی با روسیه، سوریه همچنین مایل است همکاری امنیتی خود را با این کشور ادامه دهد. این واقعیت بسیاری از تحلیلگران غربی را شگفت‌زده کرده است؛ کسانی که بارها به پوشش حملات هوایی روسیه علیه غیرنظامیان سوری پرداخته‌اند. با این حال، این رویکرد با چشم‌انداز گسترده‌تر الشرع در سیاست خارجی چندقطبی همخوانی دارد.

به گفته رسول سردار، خبرنگار ارشد الجزیره انگلیسی در ترکیه، حتی چند روز پس از سقوط اسد، سوریه بسیار بیشتر مایل به تعامل با روسیه بود تا با ایران. او یادآور شد که وقتی در دسامبر ۲۰۲۴ با یکی از اعضای دولت جدید سوریه صحبت کرد، سوریه تمایلی به اخراج پایگاه‌های نظامی روسیه از کشور نداشت و همچنین می‌خواست از وابستگی بیش‌ازحد به کشورهای غربی پرهیز کند.

این تعهد به سیاست خارجی چندجانبه، به حضور پایدار روسیه در سوریه منجر شده است. رنا نتجس، خبرنگار هلندی که از آغاز جنگ داخلی بارها از سوریه گزارش داده، گفت روسیه در فرودگاه قامشلی در شمال‌شرقی سوریه حضور دارد؛ جایی که حزب‌الله نیز مقر خود را مستقر کرده بود.

سوریه، علاوه بر تلاش برای تنوع‌بخشی به شراکت‌های امنیتی خود، امیدوار است روسیه در برابر تهدید حملات هوایی اسرائیل نیز به آن کمک کند. وقتی پوتین در ۲۸ ژوئیه با نخست‌وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، صحبت کرد، از تمامیت ارضی سوریه حمایت کرد. مقامات سوری همچنین امیدوارند که روسیه این فشار دیپلماتیک را با انتقال سلاح همراه کند.

ورود بالگردهای تهاجمی Ka-52 و سامانه‌های پدافند هوایی میان‌برد Pantsir S-1 به فرودگاه قامشلی، این امیدواری را تقویت کرده است. با این حال، سابقه سکوت روسیه هنگام حمله اسرائیل به ایران در ژوئن، دلایل کافی برای احتیاط باقی می‌گذارد.

هرچند مسیر بازسازی سوریه همچنان از طریق ورود سرمایه‌گذاری‌های خلیج فارس و غربی می‌گذرد، دمشق ارزش زیادی در حفظ بخش‌هایی از شراکت چند دهه‌ای خود با روسیه می‌بیند. از راه ترکیبی از صادرات کشاورزی، فروش انرژی و تضمین‌های امنیتی، روسیه قرار است بازیگری قابل‌توجه در سوریه پس از اسد باقی بماند.