خبر خوب برای بیماران سرطانی؛نتایج امیدبخش درمان با ژن و سلولهای بنیادی

با وجود اینکه فرمولاسیون‌های دارویی در زمینه شیمی‌ درمانی سرطان هر ساله با نوآوری‌های زیادی همراه هستند، اما پیشرفت‌های انجام شده هنوز قادر به حذف و یا کاهش عوارض جانبی آن نشده است؛ با توجه به این موضوع نیاز به ایجاد فصل جدیدی از درمان‌های پزشکی احساس شد که با بکارگیری روش‌های فناورانه نوین باعث افزایش شانس بهبودی بیماران و کاهش عوارض ناخواسته درمان‌های معمول شود.

در پاسخ به این نیاز مبرم، فناوری‌های پیشرفته درمانی (Advanced Therapy Medicinal Products یا ATMP) شکل گرفته‌اند؛ ATMP حوزه‌ای ترکیبی از مهندسی ژنتیک، علوم سلولی، ویروس‌شناسی، ایمنی‌شناسی و مهندسی بافت است و درمان‌های نوین سلولی، ژنتیکی و بیولوژیکی را شامل می‌شود. این فناوری‌ها نقشی کلیدی در درمان بیماری‌های مقاوم به درمان، از جمله سرطان‌های صعب‌العلاج، بیماری‌های نقص ایمنی، فلج‌های عصبی، سکته مغزی و دیابت ایفا می‌کنند. هدف نهایی این روش‌ها، افزایش طول عمر و ارتقا کیفیت زندگی بیماران است. در سطح بین‌المللی، محصولات ATMP موفق به کسب مجوز از سازمان‌های نظارتی معتبر مانند FDA آمریکا و EMA اروپا شده‌اند که تضمینی بر ایمنی و اثربخشی آن‌ها محسوب می‌شود.

ایران اما با تکیه بر ظرفیت‌های علمی و پژوهشی خود، در سال‌های اخیر گام‌های مهمی در توسعه فناوری‌های نوین درمانی برداشته است. دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های دانش‌بنیان فعال کشور، به ویژه در حوزه‌های مهندسی ژنتیک، بیوتکنولوژی و علوم سلولی، پروژه‌های متعددی در زمینه تولید محصولات ATMP اجرا کرده‌اند و در توسعه واکسن‌های مهندسی شده، درمان‌های سلولی و ژنتیکی پیشرفت‌های قابل توجهی داشته‌اند.

در این میان، جهاد دانشگاهی با مأموریت هدایت پژوهش و فناوری به سوی حل مسائل ملی و ارتقا سلامت جامعه، پژوهشکده سرطان معتمد را به عنوان مرکزی پیشرو در تولید و بومی‌سازی فناوری‌های نوین سلامت راه‌اندازی کرده است. این پژوهشکده در حال حاضر بر روی چندین پروژه درمان سرطان با فناوری‌های نوین تمرکز دارد و در حال انجام کارآزمایی‌های بالینی بر روی پروژه ایمنی درمانی سرطان و ژن درمانی است که نتایج اولیه آن‌ها امیدوارکننده بوده است. گرچه این فناوری‌ها هنوز در مراحل ابتدایی ارزیابی قرار دارند، اما پتانسیل بالایی برای نقش حمایتی در بهبود درمان بیماران مبتلا به سرطان و بیماری‌های صعب‌العلاج دارند و می‌توانند در آینده نزدیک تحولاتی شگرف در حوزه درمان ایجاد کنند.

در همین رابطه با دکتر رامین صرامی فروشانی، رئیس پژوهشکده سرطان معتمد جهاد دانشگاهی و عضو شورای راهبردی شبکه تحقیقات پزشکی مولکولی کشور گفتگویی انجام دادیم. او که پژوهشگر دانشگاه آمستردام و مدیر گروه سلول درمانی سرطان پژوهشکده معتمد نیز هست در این گفتگو درباره آخرین وضعیت پروژه‌های تحقیقاتی ایمنی درمانی سلولی، ژن درمانی، سلول درمانی و ویروس درمانی در این پژوهشکده توضیح داده است.

بخش اول این گفتگو در نوشتار آمده است؛

*برای شروع مصاحبه، درباره مأموریت پژوهشکده سرطان معتمد توضیح دهید و اینکه این پژوهشکده در زمینه درمان‌های نوین بیماری‌های صعب‌العلاج به ویژه سرطان چه جایگاهی دارد؟ چگونه تلاش می‌کنید که دانش و فناوری‌های به‌دست آمده، مستقیماً به بهبود وضعیت بیماران منجر شود؟

در ابتدا تأکید می‌کنم که روابط عمومی و ارتباط دوسویه با رسانه‌ها برای معتمد اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که این تعامل باعث آشنایی مردم با دستاوردهای فناوران کشور و ایجاد امید نسبت به آینده درمان بیماری‌ها لاعلاج می‌شود. همچنین موجب می‌شود مسئولان نیز نسبت به این تلاش‌ها آگاه‌تر شده و از آن‌ها حمایت مؤثرتری داشته باشند.

یکی از رسالت‌های اصلی جهاد دانشگاهی، هدایت پژوهش و فناوری به سمت حل مسائل ملی از طریق توسعه علمی است. پژوهشکده سرطان معتمد نیز در همین چارچوب فعالیت می‌کند؛ ما با تمرکز بر تولید، توسعه و بومی‌سازی فناوری‌های حوزه سلامت، در تلاشیم تا راه‌حل‌های عملی برای چالش‌های این حوزه ارائه دهیم. این یعنی پژوهش‌ها باید به نتایجی منجر شوند که مستقیماً در بالین بیمار قابل مشاهده باشند. وجه تمایز ما همین است: تبدیل پژوهش به کاربرد درمانی. ما به دنبال آن نیستیم که صرفاً دانش علمی تولید کنیم، بلکه هدف‌مان تأثیر مستقیم بر روند درمان بیماران است.

با وجود پیشرفت‌های گسترده در علوم پزشکی، همچنان بسیاری از بیماری‌ها از جمله سرطان، در گروه بیماری‌های صعب‌العلاج یا لاعلاج قرار دارند. در حوزه درمان‌های نوین، اصطلاحی وجود دارد به نام ATMP (محصولات دارویی درمان‌های پیشرفته) که شامل سه حوزه راهبردی سلول‌درمانی، ژن‌درمانی و مهندسی بافت است. این حوزه‌ها چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای در درمان بیماری‌های پیچیده و صعب‌العلاج پیش روی ما قرار می‌دهند. ما مفتخریم که پژوهشگاه معظم رویان جهاد دانشگاهی، اولین پیشگام در حوزه سلول‌درمانی بوده است. مرحوم دکتر آشتیانی زحمات فراوانی کشیدند و اکنون می‌توانیم نتایج این تلاش‌ها را مشاهده کنیم.

اگرچه سلول‌درمانی با استفاده از سلول‌های بنیادی یک روش نوین محسوب می‌شود اما امروزه روش‌های پیشرفته‌تری نیز در حال توسعه‌اند که مبتنی بر استفاده از سلول‌های ایمنی هستند. در پژوهشکده معتمد، با تمرکز بر سلول‌های کشنده طبیعی «ایمنی درمانی سلولی»، توانسته‌ایم کارآزمایی‌های بالینی متعددی در حوزه ایمنی‌درمانی سلولی انجام دهیم که نتایج آن امیدوارکننده و قابل قبول بوده است.

*از چه زمانی پروژه ایمنی درمانی سلولی در پژوهشکده شروع شد و نتایج اولیه که از ایمنی درمانی دریافت کردید چه بوده است، آیا برای همه سرطان‌ها قابل استفاده است؟

پروژه سلول‌های کشنده طبیعی (ایمنی درمانی سلولی) به چند سال پیش بازمی‌گردد. اما پیش از آن، تمرکز ما بر ایمنی‌درمانی سلولی با استفاده از سلول‌های دندریتیک (Dendritic) بود؛ سلول‌هایی که نقش فرماندهی در تنظیم پاسخ‌های ایمنی ایفا می‌کنند. پس از آن، نقطه عطفی در مسیر ما رقم خورد و آن حضور استاد قوام‌زاده، پدر پیوند سلول‌های بنیادی کشور در «معتمد» بود. با حضور ایشان، دانش فنی این حوزه توسعه یافت و پروژه‌ها به‌صورت جدی از حدود ۳ تا ۴ سال پیش آغاز شد.

نخستین کارآزمایی بالینی ما بر روی بیماران مبتلا به کووید -۱۹ در مراحل پیشرفته انجام شد و نتایجی که امیدبخش بودند و در مجلات معتبر بین‌المللی نیز به چاپ رسیدند. در ادامه، این روش به درمان سرطان‌های مختلف گسترش یافت؛ از جمله سرطان‌های با منشأ خونی و سرطان پستان. این کارآزمایی‌ها در مرحله نخست (فاز یک) قرار دارند و تمرکز اصلی ما در این فاز، بررسی ایمنی درمان است. بنابراین، هنوز نمی‌توان به‌صورت علمی و مستند درباره اثربخشی درمان اظهارنظر قطعی کرد.

خبر خوب این است که تاکنون هیچ‌گونه عوارضی در کارآزمایی بالینی «ایمنی درمانی سلولی» برای بیماران گزارش نشده است و اگر بخواهم فراتر از بیان علمی و رسمی صحبت کنم، نتایج تا این لحظه کاملاً امیدوارکننده بوده‌اندخبر خوب این است که تاکنون هیچ‌گونه عوارضی در کارآزمایی بالینی ایمنی درمانی سلولی برای بیماران گزارش نشده است و اگر بخواهم فراتر از بیان علمی و رسمی صحبت کنم، نتایج تا این لحظه کاملاً امیدوارکننده بوده‌اند. البته نباید انتظار داشت که این روش درمانی در مراحل پیشرفته بیماری، به‌تنهایی موجب درمان کامل شود؛ اما می‌تواند نقش مؤثری در کاهش علائم، عوارض و سرعت پیشرفت بیماری ایفا کند.

*آیا روش ایمنی درمانی سلولی برای همه سرطان‌ها قابل استفاده است یا محدود به انواع خاصی از سرطان‌هاست؟

این روش ظرفیت آن را دارد که در طیف گسترده‌ای از سرطان‌ها استفاده شود؛ با این حال، در شرایط فعلی و با توجه به قرار داشتن در فازهای ابتدایی کارآزمایی بالینی، این درمان صرفاً روی تعداد محدودی از بیماران و برای انواع خاصی از سرطان‌ها، از جمله سرطان‌های خونی و برخی سرطان‌های صعب‌العلاج، مورد استفاده قرار گرفته است. در حال حاضر، امکان ارائه گسترده این روش وجود ندارد. کارآزمایی‌های بالینی در این مرحله معمولاً بر روی گروه‌های کوچک و محدود، بین ۱۰ تا ۳۰ نفر، انجام می‌شود.

قبل از ورود به بحث بعدی اجازه دهید نکته‌ای را در خصوص سلول‌درمانی با استفاده از سلول‌های بنیادی مطرح کنم. تاکنون در حوزه سلول‌درمانی با سلول‌های بنیادی کارآزمایی های بالینی متعددی را در چندین فاز انجام دادیم و همکاری‌های متعددی در این حوزه داشته‌ایم که از جمله مهم‌ترین پروژه‌های سلول درمانی، می‌توان به همکاری با دانشگاه علوم پزشکی تهران و دکتر قناعتی برای درمان بیماری استئوآرتریت (آرتروز مزمن مفاصل) با استفاده از سلول‌های بنیادی اشاره کرد.

به باور من، این پروژه یکی از بزرگ‌ترین کارآزمایی‌های بالینی سلول‌درمانی مبتنی بر سلول‌های بنیادی در کشور به شمار می‌رود. با توجه به عبور این پروژه از چندین فاز بالینی، می‌توانم با اطمینان و استناد به گزارش تیم درمان اعلام کنم که نتایج آن بسیار امیدبخش بوده است. در اینجا باید تأکید کنم که آنچه می‌گویم الزاماً یک حرف علمی نیست، بلکه دیدگاه شخصی من است و خواهش می‌کنم در مصاحبه‌تان هم این موضوع را مشخص کنید.

به‌رغم اینکه سلول‌درمانی و ایمنی‌درمانی سلولی می‌توانند تأثیرات بسیار خوبی داشته باشند، اما آنچه تجربه ما نشان داده این است که این تأثیرات بیشتر جنبه کمکی دارند. یعنی این روش‌ها بیشتر در قالب “درمان کمکی” (Treatment) عمل می‌کنند، نه “علاج قطعی” (Cure). این دو، در واقع دو فاز متفاوت درمانی هستند. البته بسیاری از بیماری‌ها با سلول‌درمانی قابل درمان نیستند. مثلاً در مورد بیماری‌هایی مانند کوری مادرزادی، به هیچ وجه نمی‌توان با سلول‌درمانی به بهبود کامل رسید. در مورد سرطان‌ها نیز، سلول‌درمانی به‌صورت خالص و خاص، نمی‌تواند درمان نهایی و قطعی محسوب شود.

*با توجه به اینکه تأکید داشتید سلول‌درمانی نمی‌تواند به‌عنوان درمان قطعی سرطان مطرح شود و بیشتر نقش درمان‌های کمکی را ایفا می‌کند، می‌توانید تفاوت دقیق بین «درمان کمکی» و «علاج قطعی» را بیشتر توضیح دهید؟

من اعتقادم این است که کارهای تکمیلی فعلی، به تنهایی نمی‌توانند منجر به یک درمان قطعی یا کیور شوند؛ این برداشت شخصی من است و ممکن است در آینده نظر دیگری مطرح شود. درمان‌های نوین فعلی عمدتاً نقش حمایتی دارند و در ردیف درمان‌های حمایتی و ادجوانت دسته‌بندی می‌شوند، نه به‌عنوان روش‌های درمان قطعی.

در این میان، ژن‌درمانی به‌عنوان یکی از حوزه‌های جذاب و اثرگذار در درمان‌های نوین مطرح است.

ژن‌درمانی در حوزه درمان‌های پیشرفته، جایگاهی ویژه دارد و چشم‌انداز بسیار روشنی در برابر ما گشوده است. این روش می‌تواند در درمان قطعی بسیاری از بیماری‌های لاعلاج نقش کلیدی ایفا کند. حدود دو دهه پیش، ژن‌درمانی بیشتر به داستان‌های علمی–تخیلی شباهت داشت که عمدتاً برای جوان‌ترها جذاب بود. اما امروزه چندین داروی مبتنی بر ژن‌درمانی در بازار جهانی عرضه شده‌اند که در درمان بیماری‌های مادرزادی، ژنتیکی، عفونی و به‌ویژه سرطان‌ها کاربرد دارند. این داروها از سطح درمان‌های حمایتی فراتر رفته‌اند و توانایی ایجاد اثرات درمانی مستقیم و مؤثر را دارند.

*به برخی از این داروهای ژن درمانی که در بازار وجود دارد، اشاره می‌کنید...

برای نمونه، داروی «لاسترنا» در درمان یکی از بیماری‌های مادرزادی چشم کاربرد دارد و داروی «هموژنیکس» نیز برای درمان هموفیلی که در کشور ما شیوع نسبتاً بالایی دارد، مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، هزینه این نوع درمان‌ها بسیار بالاست؛ به‌عنوان مثال، یک دُز از داروی ژن‌درمانی هموفیلی با قیمتی بین ۳.۵ تا ۳.۸ میلیون دلار در بازار جهانی عرضه می‌شود. طبیعتاً در حال حاضر این داروها در ایران در دسترس نیستند.ژن‌درمانی اکنون سهم قابل‌توجهی از بازار جهانی درمان‌های پیشرفته را به خود اختصاص داده است و طی پنج سال گذشته، چندین محصول ژن‌درمانی وارد چرخه تجاری جهانی شده‌اند؛ هرچند این فناوری‌ها هنوز در ایران به‌صورت گسترده در دسترس نیستند.

هم‌اکنون، نخستین پروژه کارآزمایی بالینی ژن‌درمانی سرطان با استفاده از ویروسی مشابه آنکورین و تحت عنوان «آنکومت» در حال اجراست که نتایج اولیه آن بسیار امیدبخش گزارش شده است*سوال دیگرم این است که «ژن درمانی» در درمان سرطان چطور عمل می‌کند؟

یکی از مهم‌ترین کاربردهای ژن‌درمانی در درمان سرطان‌هاست و بنیان اصلی این روش، استفاده از ویروس‌ها به‌عنوان حامل ژن (وکتورهای ویروسی) است. ویروس‌ها به‌صورت طبیعی گرایش دارند که وارد سلول‌ها شوند و ما از همین ویژگی استفاده می‌کنیم تا محموله ژنی مورد نظر خود را درون آن‌ها قرار دهیم. برای مثال، در بیماری کوری مادرزادی، یک ژن معیوب عامل بیماری است. در این روش، ژن ویروس را دستکاری می‌کنیم، بخش‌های غیرضروری آن را حذف کرده و ژن اصلاح‌شده را جایگزین می‌نماییم.

این نوع ویروس‌ها به‌عنوان «ناقل‌های ژنی» یا «وکتورهای ویروسی» شناخته می‌شوند. از این رو، پیشنهاد من به اصحاب رسانه این است که همان‌طور که در زمینه سلول‌های بنیادی اطلاع‌رسانی گسترده‌ای انجام شد، در خصوص ژن‌درمانی نیز آگاهی‌رسانی و فرهنگ‌سازی صورت گیرد تا واژگان و مفاهیم تخصصی آن در جامعه نهادینه شود.

این پژوهشکده با اتکا به دانش فنی تخصصی و حمایت‌های صورت‌گرفته، موفق به بومی‌سازی فناوری تکثیر و خالص‌سازی ویروس‌ها در مقیاس صنعتی شده است. این مرکز در پروژه‌های ژن‌درمانی، از ویروس‌هایی همچون لنتی‌ویروس، آدنوویروس و آدنوویروس‌های با ظرفیت بالا بهره می‌برد. هم‌اکنون، نخستین پروژه کارآزمایی بالینی ژن‌درمانی سرطان با استفاده از ویروسی مشابه آنکورین و تحت عنوان «آنکومت» در حال اجراست که نتایج اولیه آن بسیار امیدبخش گزارش شده است.

امیدوارم در دهه آینده، واژگانی مانند «ویروس‌های شفابخش» یا «ویروس‌های درمانگر» در جامعه رواج پیدا کند و این مفهوم به‌درستی در ذهن مردم جا بیفتد؛ مفهومی که نشان می‌دهد ویروس‌ها می‌توانند نقش راهبردی در پزشکی آینده ایفا کنند.