سازمان همکاری شانگهای سکوی پرش ایران به نظم نوین جهانی

سازمان همکاری شانگهای که در ابتدا با هدف حل اختلافات مرزی و تامین امنیت در آسیای مرکزی تشکیل شد، اکنون به نهادی فراگیر در حوزه‌های اقتصادی، مالی و انرژی تبدیل شده است و نقشی تعیین‌کننده در بازتعریف نظم جهانی ایفا می‌کند. عضویت دائم ایران در این سازمان، فرصتی راهبردی برای دور زدن تحریم‌های آمریکا، حضور در پروژه‌های کلان زیرساختی و تقویت جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی کشور به شمار می‌آید.از «ناتوی شرق» تا سازمانی چندبعدیاین سازمان در سال ۲۰۰۱ با حضور شش کشور چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تاسیس شد. ماموریت نخستین آن حل‌وفصل اختلافات مرزی و تامین امنیت در آسیای مرکزی بود. همین رویکرد موجب شد که تحلیلگران غربی آن را «ناتوی شرق» بنامند و تصور کنند شانگهای به یک پیمان صرفا نظامی ـ امنیتی تبدیل خواهد شد اما گذر زمان نشان داد این برداشت سطحی فاصله زیادی با واقعیت دارد.ایران پس از ۱۸ سال حضور به‌عنوان عضو ناظر، در تیرماه ۱۴۰۲ به عضویت دائم سازمان درآمد. این تحول در شرایطی رخ داد که کشور با فشار تحریم‌ها و محدودیت‌های غربی مواجه بود و پیوستن به شانگهای، چشم‌انداز تازه‌ای در برابر دیپلماسی منطقه‌ای و بین‌المللی تهران گشود.

 

شانگهای در مسیر همه‌جانبه‌گراییاجلاس اخیر سران شانگهای نشان داد که این سازمان دیگر محدود به ماموریت‌های امنیتی اولیه نیست. تمرکز بر توسعه همکاری‌های اقتصادی، مالی و زیرساختی، محور اصلی گفت‌وگوها بود. رهبران چین و روسیه با صراحت بر لزوم مقابله با یکجانبه‌گرایی آمریکا و ایجاد سازوکارهای مستقل برای تبادلات مالی و انرژی تاکید کردند. این مواضع حاکی از آن است که شانگهای در حال عبور از چارچوب امنیتی و حرکت به‌سوی سازمانی همه‌جانبه است که می‌تواند در شکل‌دهی به نظم جهانی نقشی محوری ایفا کند.در همین حال، غربی‌ها که سال‌ها این سازمان را بی‌اهمیت می‌دانستند، اکنون با نگرانی تحرکات آن را دنبال می‌کنند. سازمانی که نزدیک به نیمی از جمعیت جهان را شامل می‌شود و در قلب منابع انرژی اوراسیا قرار دارد، با اتکا به قدرت‌های بزرگی چون چین و روسیه، درصدد بازنویسی قواعد بازی جهانی است. شانگهای امروز نماد تلاش کشورها برای رهایی از سلطه دلار و محدودیت‌های تحمیل‌شده از سوی نهادهای غربی است.

 

فرصت‌های شانگهای برای ایرانتغییر رویکرد سازمان، ظرفیت‌های تازه‌ای را پیش‌روی اعضا قرار داده است. همکاری در حوزه انرژی، سرمایه‌گذاری‌های مشترک، گسترش مسیرهای حمل‌ونقل و شکل‌گیری شبکه‌های مالی مستقل از غرب، همگی نشان می‌دهد شانگهای در حال تبدیل شدن به یکی از ستون‌های اصلی نظم نوین جهانی است؛ نظمی که ویژگی بارز آن چندجانبه‌گرایی، توازن قدرت و فاصله گرفتن از هژمونی یک‌سویه آمریکاست.برای ایران، این تحولات پیامی روشن دارد. مشارکت فعال در سازوکارهای مالی شانگهای و حضور در پروژه‌های کلان زیرساختی، می‌تواند به خنثی‌سازی تحریم‌ها و افزایش تعاملات اقتصادی بیانجامد. افزون بر این، گفتمان مقابله با یکجانبه‌گرایی و دفاع از حقوق ملت‌ها، با اصول دیرینه سیاست خارجی جمهوری اسلامی هم‌خوانی دارد و می‌تواند جایگاه ایران را در نظام بین‌الملل ارتقا بخشد.سازمان همکاری شانگهای از یک ابتکار امنیتی محدود، به صحنه‌ای برای همگرایی سیاسی، اقتصادی و سیاست جغرافیایی (ژئوپولیتیکی) بدل شده است. این دگرگونی نشان‌دهنده تغییرات بنیادین در نظام بین‌الملل و پایان انحصار غرب است؛ تحولی که نویدبخش شکل‌گیری نظمی متکثر و متوازن به شمار می‌آید. برای ایران، درک راهبردی این فرصت و بهره‌گیری هوشمندانه از آن می‌تواند به تقویت اقتصاد ملی، افزایش نقش منطقه‌ای و تثبیت جایگاه جهانی کشور در دوران گذار بین‌المللی منجر شود.