«نود اقتصادی»-علیرضا دماوندی، پژوهشگر اقتصادی: اگر کمی با دقت بیشتر به اطرافمان نگاه کنیم بسیاری از ابزارها و لوازمی که روزانه استفاده میکنیم جزئی از زنجیره تولید مواد پتروشیمی است. محصولات لاستیکی و پلاستیکی گرفته تا بسیاری از الیاف پوشاک بخشی از این محصولات هستند. از موبایل گرفته تا لاستیک ماشین و لباس های ضخیم زمستانی بخشی از وسایل متنوعی هستند که هر روز با آنها در ارتباطیم و تمام یا بخشی از آنها از مواد اولیه ساخت صنایع پتروشیمی ساخته می شوند.

به صورت کلی زنجیره تولید صنایع پتروشیمی را می توان به سه بخش تولید مواد خام، مواد حد واسط و محصولات مصرف نهایی تقسیم کرد؛ آنچه ما میبینیم و بیشتر با آن سرو کار داریم لایه سوم است که ابزارهای روزمره زندگی ما از آنها ساخته می شود. داروای شیمیایی، رنگ ها، الیاف، کودها و سموم و مواد آرایشی از عمده ترین محصولات صنایع پایین دستی پتروشیمی هستند که در نگاه اول ممکن است عموم مردم از ارتباط آنها با صنایع پتروشیمی آگاه نباشند.

بسیاری از محصولات مرتبط با پتروشیمی که در زندگی روزمره مشاهده می کنیم وارداتی است؛ ایران با ظرفیت تولید بیش از 65 میلیون تن محصولات پتروشیمی و صادرات حدود 22میلیون تن در سال و درآمد حدود 12 میلیارد دلار سالانه از آن (یعنی بیش از 30 درصد صادرات غیر نفتی کشور) جایگاه نسبتا مهمی در تولید محصولات پتروشیمی در جهان برخوردار نیست. این موضوع نشانگر این است که ما نه تنها در توسعه ی زنجیره تولید در صنایع پایین دستی به خوبی عمل نکردیم بلکه حتی در خام فروشی صنایع بالادستی هم از برنامه عقب هستیم.

این موضوع وقتی جالبتر می شود که در مقایسه با درآمد 12 میلیارد دلاری کشور از محصولات پتروشیمی تنها یک و چهارم دهم  میلیارد دلار درآمد کشور از محل صادرات مصنوعات پلاستیکی بوده است. به گفته ی مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی کشور "هم اکنون ما ۵۵ مجتمع پتروشیمی در کشور داریم و ۶۵ میلیون تن ظرفیت سالانه این صنعت است و از این حجم بالا بخش عمده ای در خود صنعت مصرف می شود و محصول قابل فروش ما (داخل و خارج) در سال، ۳۱ میلیون تن در قالب انواع محصولات متنوع پتروشیمی است." 

این 31 میلیون تنی محصولات پتروشیمی در حالی است که هدف گذاری کشور برای حوزه 100 میلیون تن تا سال 1395 بوده است که حاکی از عقب ماندگی قابل توجه از اهداف است؛ موضوعی که نقش تحریم ها با توجه به معافیت های نسبی صنعت پتروشیمی در آن به پررنگی بقیه حوزه ها نیست.

البته این هدف گذاری گویا با پنج سال تاخیر قرار است در سال 1400 محقق شود به نحوی که معاون وزیر نفت در این باره توضیح می دهد که : "اخیراً در وزارت نفت ۲۰ طرح از طرح‌های مذکور را به عنوان طرح‌های اولویت دار در نظر گرفته ایم که از این تعداد ۳ طرح را در سال ۹۸ و بقیه را در سال ۹۹ خواهیم داشت و در ابتدای سال ۱۴۰۰ ما از ظرفیت ۶۵ میلیون تنی به ۹۲ میلیون تن افزایش ظرفیت قطعی و از ۳۱ میلیون تن محصول قابل فروش به ۵۱.۵ میلیون تن افزایش ظرفیت خواهیم داشت و سطح درآمد کشور از ۱۷ میلیارد دلار فعلی به عدد ۲۵ میلیارد دلار افزایش پیدا خواهد کرد که سهم صادراتی ۱۸ تا ۱۹ میلیارد دلار خواهد بود."

ایران با داشتن دومین ذخائر گاز دنیا و اولین دارنده منابع نفت و گاز جهان قطعا می تواند جایگاه مهمتری در تولیدات محصولات پتروشیمی داشته باشد. با توجه به اینکه رده بندی میزان تولیدات پتروشیمی بر اساس فعالیت های شرکت ها منتشر می شود آمار قابل اتکا و به روزی در خصوص رتبه ایران در تولید محصولات پتروشیمی وجود ندارد اما از رتبه ی نخست شرکت آلمانی  باسف (BASF)  با ۵/ ۷۶ میلیارد دلار فروش(حدود 6 برابر سود کل صنایع پتروشیمی در ایران) می توان دریافت راه درازی تا استفاده کامل از ظرفیت های تولید محصولات پتروشیمی در کشور وجود دارد؛ نکته قابل توجه این است که این شرکت در حالی به چنین درآمدی رسیده است که آلمان اساسا فاقد منابع گازی و نفتی است.

رتبه های بعدی این جدول نیز در اختیار شرکت های چینی و آمریکایی است و از میان شرکت های ایرانی، هلندیگ خلیج فارس در رتبه 34 ام دنیا ایستاده است که با توجه به ظرفیت های گازی و نفتی کشور چندان مطلوب به نظر نمی رسد.

نکته مهم قابل توجه در تحلیل وضعیت صادرات محصولات پتروشیمی در کشور این است که قیمت فروش خوراک گاز به پتروشیمی ها در کشور در مقایسه با قیمت همان گاز برای صادرات بسیار ناچیز است و این مزیت، قاعدتا باید به شکل تولید رقابت پذیر در بازار های جهانی خود را نشان می داد که چنین نبوده است. موضوع مهم دیگر در خصوص صادرات محصولات پتروشیمی جذابیت سود حاصل از نوسانات ارزی و فروش ارز صادراتی در بازارهای غیر رسمی، برای تولید کنندگان است به نحوی که به نظر می رسد این سود ممکن است انگیزه های صادرات مواد خام به جای ایجاد ارزش افزوده در زنجیره محصولات پتروشیمی را افزایش داده و اصل تولید را تحت شعاع قرار دهد.